Visie op transitie landelijk gebied

Locatie:
De Kempen en Groote Heide
Opdrachtgever:
Het huis van de Brabantse Kempen, de Rabobank, Natuurgrenspark De Groote Heide, Waterschap de Dommel en provincie Noord-Brabant
Opgave:
Gebiedsvisie

Al eeuwen is het landschap van de Kempen en de Groote Heide verbonden met het dagelijks leven van bewoners en de regionale economie. De logica van alle stromen in het landschap zijn de afgelopen eeuw echter ontregeld geraakt. Zowel natuur als landbouw ondervinden problemen van droogte,  bodemdegeneratie en afnemende biodiversiteit. In onze visie worden zij weer in balans gebracht en verbonden met de initiatieven van bewoners en ondernemers uit de streek. Lokale identiteit en cultuurhistorie gaan daarbij samen met nieuwe producerende, veerkrachtig en aantrekkelijke landschappen!

Hieronder de samenvatting van onze visie en aanpak in 4 onderdelen beschreven:
1. Visie
2. Aanpak
3. Hoe organiseren we het?
4. Wat levert dit op?

1. VISIE
Onze visie voor de transitie van het landelijk gebied bestaat uit 2 onderdelen:

1.1 HET LANDSCHAP ALS CIRCULAIRE GRONDSTOFFENBANK
In onze visie zien we de Kempen en de Groote Heide als een fantastische, circulaire grondstoffenbank. Het landschap levert allerlei grondstoffen en producten die zoveel mogelijk regionaal worden verwerkt, ontworpen en afgezet. De potentie hiervoor zien we in we in het enorme doe-, design, maak- en innovatieve vermogen van de Brainportregio!
Innovaties en nieuwe samenwerkingen in de biobased industrie en in de agritech zetten Brainport-Zuid daarbij op de kaart. Dit vormen dan ook de krachtige motoren voor nieuwe regionale ketenverbindingen:


Biobased economy
Nieuwe innovaties in de reststromen van hout, landbouw en voedingsindustrie en de beheerstromen uit de natuur vormen de grondstof voor nieuwe hoogwaardige biobased producten.
Bermmaaisel, kippenveren, groenafval, van dit alles is biocomposiet en biobeton te ontwikkelen. Hout dat vrijkomt bij de omvorming naar klimaatrobuuste bossen wordt ingezet voor regionale houtbouw en ambachtelijke houtproducten. Zo levert de Bosgroep het vrijgekomen hout uit het beheer van de gemeentelijke bossen aan de vooruitstrevende houtverwerkers in de Kempische maakindustrie, waarbij de Eindhovense woningcorporaties biobased woningen bouwen op basis van biobeton en lokaal hout.

Landschapsinclusieve landbouw
Naast een ambachtelijke voedselketen met mooie streekproducten en korte lijntjes tussen boer en consument, zien we ook een hoogontwikkelde keten voor de hightech-kringlooplandbouw. Een landbouw die uiterst efficiënt en met versterking van het natuurlijke systeem zich doorontwikkeld tot
koploper in de wereld. Het gaat daarbij om diverse en passende teeltplannen, producten en afzetmarkten. Er zijn allerlei combinaties van ondernemerschap mogelijk die zowel in de ambachtelijke als hightech aspecten integreren in hun bedrijfsvoering.

1.2 NIEUWE INTEGRALE, GEBIEDSBREDE BENADERING!
Op dit moment komen er allerlei transitie-opgaven op de regio af en worden er tal van ambities uitgesproken. Zoals de kringlooplandbouw, energietransitie, woningbouwambities, eiwittransitie en verduurzamings-opgaven. Veelal geldt dat ze niet alleen binnen eigen sector zijn op te lossen. Wageningen Universiteit becijferde onlangs dat we in 2050 110% van het huidige grondoppervlak van Nederland nodig hebben als we alle plannen willen realiseren.
Niet alles kan, dat moet dus slimmer en integraler!

Alle ambities hebben wij dan ook samengevoegd in drie hoofddoelstellingen:
1. Een veerkrachtig en natuurlijk systeem
2. Versterking van de gebiedsbeleving en gemeenschapswaarde
3. Het verdienvermogen op orde en volhoudbaar


We hebben daarbij alle systeemrandvoorwaarden in beeld gebracht om dat te bereiken:
- Veerkrachtig watersysteem
- Gezonde, vruchtbare bodem met waterbergend vermogen
- Samenhangende landschappelijke structuur
- Versterking biodiversiteit en (realistische) natuur: 50 tinten groen!
- Nutriëntenkringloop stapsgewijs sluiten
- Integratie stad/dorp met buitengebied
- Aantrekkelijk en fijnmazig recreatief netwerk
- Diversiteit ondernemersperspectieven
- Energie: juiste toepassingen op juiste plek

2. ONZE AANPAK: GEBIEDSBOUWSTENEN
Ieder gebied is anders, heeft zijn eigen opgaven en prioriteiten en zijn er gebiedsspecifieke behoeften vanuit bewoners en ondernemers. Om concreet aan de slag te gaan hebben we daarom bouwstenen ontwikkeld die in een gebiedsaanpak op maat kunnen worden uitgewerkt. We lichten er hieronder 4 toe, zie de de poster van alle 9 bouwstenen.

Gebiedswaterplan
De uitgangspunten van Waterschap De Dommel zijn leidend voor een integraal gebiedswaterplan:
- Geen druppel het gebied uit.
- Functies passen zich aan aan het water- en bodemsysteem.
- Wat schoon is moet schoon blijven.
- Natuurlijk wat kan, technisch wat moet.


Op basis hiervan hebben wij diverse ontwerpprincipes ontwikkeld voor het bergen van water in het
gehele gebied, zoals wadistroken haaks op het hoogtegradiënt.


Gebiedsadaptief teeltplan
Hier gaat het om de juiste teelt op de juiste plek! Bijvoorbeeld: tarwe wortelt veel dieper dan aardappels, dus is dit gewas een duurzamere keuze bij droogte. Per perceel wordt bepaalt welke teelten zowel de bodem als de financiële opbrengst te goede komt. Natuurlijk met inzet van de technieken uit de precisielandbouw als meten en monitoren van de bodem met robots en drones. Zodat er geen druppel water wordt verspilt en geen meststof teveel uitspoelt. Uitgebreide rotaties van strokenteelt zorgen voor een bodem die steeds gezonder wordt.



Shelterbelts: tool voor systeemherstel en opbrengstverhoging 
Shelterbelts zijn beplantingsstructuren die worden ingezet ten behoeve van de opbrengstverhoging in de landbouw. Indien (deels) winddoorlatend en op het zuidwestengericht, kan de gewasopbrengst midden op de akker 50% worden verhoogd. Bij 12 meter hoogte is er 200 meter effect.

Positieve effecten op de doelstellingen te over:
• windluwte: beperken verdroging en gewasschade.
• reductie vorstgevoeligheid.
• verbetering grondwaterhuishouding, zeker in combinatie met wadistroken i.p.v. sloten.
• natuurlijke plaagbestrijding.
• bodemverbetering (effect bodemleven).
• biodiversiteit.




Gebiedskringloopplan
Kringlooplandbouw toepassen op het niveau van de individuele ondernemer heeft beperkt resultaat, het gehele systeem wordt niet overzien. Het sluiten van kringlopen op gebiedsniveau sorteert substantieel meer effect. Samenwerkingen tussen veetelers, akkerbouwers en innovators in bijvoorbeeld mestverwerking zijn daarbij essentieel. Het verdienvermogen van ondernemers is op orde door slimme kostenbesparingen in de in- en output van het bedrijf, betere kwaliteit-prijs verhouding van hun producten en een waardetoekenning aan de geleverde ecosysteemdiensten op hun bedrijf en land.

3. HOE TE ORGANISEREN: DE SCHAKELKAST
Een samenhangende, integrale uitwerking van de gebiedsbouwstenen met de streek is niet eenvoudig. Om dit alles te gaan laten werken stellen wij een schakelkast voor.
Dit is een onafhankelijke, intermediaire speler die de transitie op gebiedsniveau aanjaagt.
Verbindend samenwerkt met verschillende programma’s en sectoren van overheden, organisaties en grondeigenaren. Nieuwe allianties smeedt. Begrip kweekt voor elkaars uitdagingen. En vooral in dienst van de behoeften en wensen van bewoners en duurzame en volhoudbare verdienmodellen van de ondernemers in het gebied.
Een partij met slagkracht. Met de juiste, integrale expertise op het gebied van terreinbeheer, precisielandbouw, grondstrategie, veehouderij, sociale innovatie, hydrologie, ketensamenwerking en ga zo door. Met mensen die elkaars taal kunnen spreken. Die zowel met de voeten in de klei staan alswel met de laatste kennis en innovaties binnen handbereik.


4. DIT LEVERT HET OP!
We hebben in beeld gebracht wat het oplevert als de gebiedsbouwstenen in samenhang worden vertaald naar een gebied. Dit is gedaan voor Dommeldal-De Hogt en Reusel-Bladel-zuid. Dit is onze verbeelding van het aantrekkelijke en vernuftige landschap voor de regio in 2050!

Daarbij hebben we ingezoomd op een aantal thema’s en deelgebieden:
- zoals voor het Dommeldal, waar water wordt vastgehouden op de flanken in wadi-stroken haaks op de hoogtelijn, nieuwe verdienmodellen ontstaan met diensten en producten voor de stedeling en er nieuwe gewassen groeien die beter zijn voor bodem en biodiversiteit.
- In de kernrandzones, waarbij combinaties met waterberging, kleinschalige agrarische concepten als Herenboeren gecombineerd met nieuwe woonconcepten voor ouderen die in kleine houten woningen zichzelf gezond houden in de buitenlucht.
- En voor de hightechkringlooplandbouw op de jonge-ontginningen, waarbij combinaties worden gevormd tussen akkerbouwers, melkveehouderijen en varkenshouders, en waar wordt samengewerkt om stromen van mest, voer en teelten super efficiënt op elkaar af te stemmen. Combinaties van shelterbelts en wadi’s zorgen voor een fijnmazig landschappelijk netwerk, die tevens bijdraagt aan het producerend vermogen. 

Voor uitgebreide toelichting op de deelgebieden: Zie poster.

Samenwerkingspartners
Jan Rots (de Bosgroep), Annelies Buijtels (HAS Hogeschool), Peter Hermens (Werkend Landschap), Kai van Reenen (WUR), Ruth Mourik (Duneworks), Mieke Fiers (morgenmakers), Sander de Knegt (Schetsontwerp), Paul van Zoggel (Praktijkcentrum Precisielandbouw)